18. yüzyılda Avrupa'da gelişen ve bilim, sosyoloji, politika ve din gibi birçok farklı alanı etkileyen Aydınlanma Çağı, beraberinde özellikle bilimsel ilerlemeyi getirmiş ve Avrupa'da Sanayi Devrimi'nin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Dönemin ünlü İngiliz ressamı Joseph Wright (veya diğer adı ile Derbyli Wright "Wright of Derby"), eserlerinde Sanayi Devrimi ve bilimsel gelişimin etkilerini gösteren konular işlemeyi tercih etmiştir.
Söz konusu eser de bilimsel bir deneyin yapılmasını işlenmiştir. Oldukça karanlık bir odada toplanmış bir grup figürün masa ortasındaki düzeneğe baktıkları, deneyi izledikleri ve birbirinden farklı duygusal tepkiler verdikleri görülür.
Masanın ortasına kurulmuş düzenek eserin en dikkat çekici noktasıdır. Uzunca bir ayak üzerine oturtulmuş cam fanus ve fanusun içindeki beyaz kakadu papağını eserdeki figürlerin bakışlarının yönlendiği odak noktasıdır. Fanusun bir hortum vasıtası ile masa üzerindeki başka bir alete bağlı olduğu görülür. Bu mekanizma aslında 17. yüzyılda oldukça ses getirmiş bilimadamı Robert Boyle'un hava pompası (günümüzde vakum pompası) düzeneğidir. Boyle, bu pompa ile sıkıştırılmış havayı kullanarak hava basıncının patlama, manyetizma, ses ve farklı maddeler üzerindeki etkilerini gözlemlemiştir.
Eserde pompayı çalıştıran uzun gri saçlı yaşlı adam çevresinde toplanmış insanlara bir hava deneyini gösteren gezgin bir bilimadamıdır. Fanusun içindeki havanın çekilmesi ile oluşacak vakum etkisini seyircilerine göstermek üzere olan bilimadamı, fanusun içindeki havayı yavaş yavaş boşaltmaktadır. Fanusun içindeki papağan, vakum etkilerinin gözlemlenmesi için oraya konmuştur; hava çekilip bittiğinde papağan da ölecektir. Eserden dışarı, seyirciye doğru bakan bilimadamı deneyi devam ettirip ettirmeyeceğini ve dolayısıyla papağanı öldürüp öldürmeyeceğini belli etmemektedir. Bu da eserde yüksek bir gerilim hissi oluşturur.
Normalde böyle bir deneyde serçe gibi basit ve kolay bulunur bir kuş türünün kullanılması beklenir. Fakat, Wright eserinde egzotik bir kakadu papağanı kullanarak görsel açıdan daha etkili bir görünüm oluşturmuş ve değerli bir kuşun ölümü ile dramayı artttırmaya çalışmıştır.
Wright'ın eserdeki amacı hava pompası deneyinin nasıl yapıldığını göstermek değil, bu basit bilimsel olaydan yola çıkarak ciddi bir duygusal drama yaratmak ve etkilerini yansıtmaktır. Kuşun birazdan öleceğini bilen figürlerin deneyi nasıl izlediklerini ve verdikleri farklı tepkileri olanca gerçekliği ile sunmak ressamın hedefidir.
Eser birbirinden farklı bireysel tepkileri gösterir. En parlak biçimde aydınlatılmış figür olan küçük kız, dudaklarını büküp, kaşlarını kaldırarak acıklı biçimde papağana bakmaktadır. Eserin en dramatik figürü olan bu küçük kız hava pompasının nasıl işlediğini bilmeyen bir seyirciye bile ortamda kötü bir sonun beklendiğini hissettirir. Öte yandan hemen yanındaki ablası onu kendine yaklaştırırken bir yandan da eliyle kendi yüzünü kapatmaktadır. Muhtemelen kızların babası olan orta yaşlı figür, her ikisini birden himayesine almış, onlara deneyle ilgili açıklama yapmaktadır.
Masanın solundaki iki genç figür doğrudan fanusa bakarak, veya hafifçe eğilerek deneyi ilgiyle izlemektedirler. Öte yandan onların yanında görülen bir genç adam ve kadın deneyden çok birbirlerine bakmaktan daha çok haz eden iki aşıktır. Sağ taraftaki filozofun ise düşüncelere dalmış biçimde masanın ortasındaki su dolu bir başka fanusun içindeki kafatasına baktığı görülür. Filozofun bir nevi ölüm ve yaşam üzerine düşünmesini çağrıştıran bu hareket aynı zamanda fanusun içindeki kuşun ölüm ve yaşam arasında kalışına bir paralellik oluşturur.
Eserde yaratılan dramatik etkilerden biri de resmin sağında görülen çocukla sağlanmaktadır. Elinde bir sopa tutan çocuğun ne yapmak üzere olduğu belli değildir. Sopa ile yukarıda asılı olan papağanın kafesini indirecekmiş gibi görünen çocuk deneyin yarım bırakılıp papağanın fanustan çıkarılarak kafese geri konulacağını gösteriyor olabilir. Fakat, eğer çocuk kafesi yukarı kaldırıp asmaya çalışıyorsa, bu sefer de seyirci papağanın zaten deneyin sonunda öleceğini düşünmeye yönlendirilir. Öte yandan çocuğun elindeki sopa ile yukarıda görülen perdeyi indirip pencereden giren ay ışığını kesmeye çalıştığı da düşünülebilir.
Masa üzerinde görülen ufak tefek aletler bilimadamının deney sırasında kullanabileceği malzemelerdir. Filozofun hemen yanında bulunan iki ayrı parçadan oluşan metal ekipman, Magdeburg Yarıküreleri'dir. İki parçası birleştirilip hava pompası ile içindeki hava boşaltılınca yarıkürelerin birbirinden ayrılması imkansızlaşır. Bu da eserdeki vakum pompasına dair bir başka işarettir.
Eserde karanlık ortamın sadece tek bir ışık kaynağı ile aydınlatıldığı görülür. İçinde kafatası bulunan fanusun arkasına yerleştirilmiş mum, parlak bir ışıkla eserdeki figürleri aydınlatmaktadır. Işık kaynağının kendisi görünmese de figürler üzerindeki parlak bölgeler ve derin gölgeler ışığın varlığını hissettirir ve eserdeki drama hissini arttırır. Ressam bu görünümü Barok dönemde kullanılmış olan chiaroscuro tekniği ile elde etmiştir.
Konum: Ulusal Galeri "National Gallery", Londra
Tarih: 1768
Dönem: 18. Yüzyıl
Akım: İngiliz Sanatı "English Art"
